ابن‌حرزهم ابوالحسن علی بن اسماعیلاِبن حِرْزِهِم، علی بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله (د ۵۵۹ق/ ۱۱۶۴م)، فقیه و صوفی مغربی می باشد. فهرست مندرجات۲ - نام دیگر ۳ - رئیس الفقهای دیار ۴ - مقامات علمی ۵ - شخصیت اخلاقی ۶ - انکار آثار غزالی ۷ - دستور به سوزاندن آثار غزالی ۸ - انصراف از سوزاندن ۹ - رای به موافقت آثار غزالی با قرآن ۱۰ - علت موافقت ۱۱ - صوفی گری ابن حِرْزِهِم ۱۲ - دریافت خرقه از ابن عربی ۱۳ - ستایش کتاب غزالی ۱۴ - تدریس کتاب الرعایة محاسبی ۱۵ - شاگردان مبرز ۱۶ - جانیشن حِرْزِهِم ۱۷ - دعوت مردم به زهد ۱۸ - شجاعت ابن حرز در مقابله با امراء ۱۹ - کرامات و مکاشفات ۲۰ - تاریخ وفات ۲۱ - آرامگاه ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - بیوگرافیوی اهل فاس بوده و کنیه‌اش را ابوالحسن گفته‌اند و نسبش را به عثمان بن عفّان رسانده‌اند. [۱]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۷۱، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۲]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۷، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۶۵، رباط، ۱۹۷۲م.
[۴]
ا بن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م.
۲ - نام دیگرضبط دیگر نام او ابن حِرِزم و ابن حرازِم است [۵]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۸، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
که ظاهراً بیش‌تر در تداول عامه به کار می‌رفته است. [۶]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
۳ - رئیس الفقهای دیاروی در سراسر مغرب، مورد تکریم و احترام بوده تا جایی که او را رئیس الفقهای آن دیار خوانده‌اند. [۷]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
[۸]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۹]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م.
۴ - مقامات علمیدر منابع، او را فقیه، حافظ، زاهد ، عالم، محدث ، مفسر و نحوی گفته‌اند [۱۰]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
[۱۱]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۲]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۱۳]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف،ج۱، ص۱۴۷، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۱۴]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف،ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
. [۱۵]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م.
۵ - شخصیت اخلاقیوی مردی زاهد و پرهیزگار بود و به اغراض دنیایی اعتنایی نداشت. نقل کرده‌اند که پس از مرگ پدر ، سهم الارث خویش را به اصرار به برادرش ابوالقاسم بخشید [۱۶]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۱۷]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری، ج۱، ص۱۹۸، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
.۶ - انکار آثار غزالیدر آن روزگار عقاید و آثار امام محمد غزالی در میان دانشمندان مغرب به شدت مورد مناقشه و بحث و جدل بود؛ طبعاً ابن حرزهم نیز به بررسی آراء و کتب غزالی، به ویژه احیاء العلوم ، پرداخت. گویند مدتی گوشه گرفت و به مطالعه دقیق این اثر مشغول شد، تا سرانجام آثار انکار در وی پدید آمد و حتی آراء غزالی را بدعت و خلاف سنت تشخیص داد؛ [۱۸]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۱۹]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
. [۲۰]
یافعی، عبدالله،مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
[۲۱]
سبکی، عبدالوهاب، بقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۷ - دستور به سوزاندن آثار غزالیاز این روی فتوا به سوختن تمامی نسخه‌های کتاب احیاء العلوم داد، و از حاکم وقت نیز خواستار تأیید و اجرای این فتوا شد. جمع آوری نسخه‌های احیاء در روز پنجشنبه پایان گرفت و قرار وی و دیگر فقها بر آن بود که فردای آن روز، کتاب‌ها را جملگی بسوزانند. [۲۲]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۲۳]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق.
ظاهراً این نخستین بار نبود که در مغرب با آثار غزالی چنین رفتاری می‌شد. قبلاً نیز فقها و دستگاه حکومتی در این باب چنین تصمیمی گرفته بودند و خود ابن حرزهم نیز در جوانی درباره آن از فقها استفتاء کرده بود. [۲۴]
ابن زیات، یوسف،التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۷۲، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۲۵]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۷۳، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۲۶]
ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۵۵۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
۸ - انصراف از سوزاندنلیکن این بار بر پایه گزارش برخی منابع کار احراق نسخ احیاء در نتیجه خوابی که ابن حرزهم دید، به انجام نرسید. [۲۷]
ابن زیات، یوسف،التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۲۸]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۲۹]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۶۰، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۹ - رای به موافقت آثار غزالی با قرآنپس از این واقعه وی بار دیگر به مطالعه احیاء العلوم پرداخت و به موافقت این کتاب با قرآن و سنّت معتقد شد. [۳۰]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳۱]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۳۲]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۶۰، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۰ - علت موافقتبعید نیست که رابطه عموی ابن حرزهم با غزالی [۳۳]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۷۱-۷۲، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
در تغییر عقیده وی مؤثر بوده باشد، از این پس تمایل به تصوّف در او پدید آمد و به تدریج قوت گرفت، به طوری که همه کسانی که از او سخن گفته‌اند او را با عنوان صوفی یاد کرده‌اند. [۳۴]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳۵]
سبکی، عبدالوهاب،طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۵۹، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۳۶]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۶۰، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۳۷]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۳۸]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۲۴۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۳۹]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۲۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
۱۱ - صوفی گری ابن حِرْزِهِمابن زیات می‌گوید [۴۰]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
که وی در تصوف بر طریقه ملامتیّه بوده است.۱۲ - دریافت خرقه از ابن عربیوی سرانجام، ابن عربی (ابوبکر محمد بن عبدالله اندلسی، د ۵۴۳) را - که از مریدان حجة الاسلام غزالی بود - به شیخی برگزید و از او خرقه دریافت داشت [۴۱]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر،ص ۹۳ به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۴۲]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری،ج۱، ص۱۹۸، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۴۳]
مقری، احمد، ج۵، ص۲۴۱، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۴۴]
مقری، احمد، ج۵، ص۲۴۲، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
پس تصوف ابن حرزهم می‌بایست تصوفی معتدل، از آن نوع که غزالی بدان پای‌بند بود، باشد،۱۳ - ستایش کتاب غزالیوی کتاب احیاء العلوم غزالی را همواره مورد ستایش قرار می‌داد [۴۵]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری،ج۱، ص۱۹۸، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
.۱۴ - تدریس کتاب الرعایة محاسبیو ظاهراً مدتی نیز به تدریس کتاب الرعایة محاسبی اشتغال داشته است. [۴۶]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۳۱۹، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۴۷]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م.
وی در راه تصوف، انزوا پیش نگرفت و از اجتماع و مجالس درس و وعظ نبرید.۱۵ - شاگردان مبرزپس از آنکه به شهر مراکش کوچید شاگردان و پیروان بسیار یافت (بابا تنبکتی، ص۱۹۸؛ [۴۸]
ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۶۴، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
که از میان آنان دو تن نامبردارترند: یکی ابو مدین الغوث (ه م) عارف عالی مقام (ا بن زیارت، ص۳۱۷؛ [۴۹]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م.
که به گفته مقری‌تلمسانی [۵۰]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۲۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
از ابن‌حرزهم خرقه گرفت و دیگری ابوعبدالله تاودی (بابا تنبکتی، ص۱۹۸).۱۶ - جانیشن حِرْزِهِماما جانشینش در وعظ و ارشاد و تدریس الرعایة عیسی بن الحداد [۵۱]
ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۵۰۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
بوده است.۱۷ - دعوت مردم به زهدوی هیچ گاه از دعوت مردم به زهد ، توبه دادن و راهنمایی قوم باز نایستاد، [۵۲]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری، ج۱، ص۱۹۸، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و با امرا و حکام با شجاعت و تا حدّی درشتی روبه‌رو می‌شد. [۵۳]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۵۴]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۵۵]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۲۵، به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م.
۱۸ - شجاعت ابن حرز در مقابله با امراءنمونهای از شجاعت او در مقابله با امراء ماجرای ابوالحکم ابن برّجان (ه م) است که از صوفیه پیرو امام غزالی و از مخالفان جدّی دستگاه حکومتی بود. ابن برجان را به جرم تأویل محکوم کردند و پس از مرگش، سلطان امر داد که جسد وی را در مزبله بیندازند. چون ابن حرزهم از این حکم با خبر شد، دعوتی علنی از مردم کرد تا به تشییع جنازه‌اش بشتابند و او را «فاضل فقیه و زاهد» خواند. دعوت وی البته کارگر افتاد و جنازه ابوالحکم با احترام تمام به خاک سپرده شد. [۵۶]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۵۷]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
۱۹ - کرامات و مکاشفاتکرامات و مکاشفات بسیاری نیز به او نسبت داده‌اند؛ [۵۸]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۵۹]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۶۰]
ابن قاضی، احمد، ج۲، ص۴۶۴، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
[۶۱]
ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۶۵، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
و از جمله این کرامات، یکی پیشگویی زمان مرگش بوده است. [۶۲]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۶۳]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۶۴]
ابن ابی زرع، علی، ج۱، ص۲۶۵، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م.
۲۰ - تاریخ وفاتوفات او در آخرین روز، یا به قول ابن زیات در اواخر شعبان در زادگاهش روی داد و همان‌جا دفن شد. [۶۵]
ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، ج۱، ص ۱۴۷، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م.
و چنانکه از گفته باباتنبکتی [۶۶]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری، ج۱، ص۱۹۸، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
برمی‌آید، مدفنش نزد مردم از مزارات متبرک شمرده می‌شد، و ظاهراً بدین سبب بود که سلطان محمد بن عبدالله در ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م امر به بنای گنبدی بر گور او کرد. [۶۷]
ناصری، احمد، الاستقصالاخبار دول المغرب الاقصی، ج۸، ص۱۹، به کوشش جعفر الناصری و محمد الناصری، دارالبیضا، ۱۹۵۶م.
۲۱ - آرامگاهآرامگاه ابن حرزهم تقریباً در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی فاس قرار دارد و به نام خود او «سیدی حَرازم» خوانده می‌شود و زیارتگاه مردم است. ۲۲ - فهرست منابع(۱) ا بن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م. (۲) ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م. (۳) ابن زیات، یوسف، التّشوف الی رجال التّصوف، به کوشش ا فور، رباط، ۱۹۵۸م. (۴) ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م. (۵) ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، به کوشش محمد الفاسی و افور، رباط، ۱۹۶۵م. (۶) ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۷) باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج بتطریز الدیباج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون یعمری، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۸) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۹) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م. (۱۰) ناصری، احمد، الاستقصالاخبار دول المغرب الاقصی، به کوشش جعفر الناصری و محمد الناصری، دارالبیضا، ۱۹۵۶م. (۱۱) یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق. ۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌حرزهم »،ج ص۱۰۹۴. |